ઉદર જ્યારે બિલાડી સામે હસે છે ત્યારે સમજવું કે દર નજીકમાં જ છે!

પરાગ દવે

ગુજરાતીમાં એક પ્રસિદ્ધ વાર્તા છે, જેમાં એક ઉંદર ઘોળેલું અફિણ ચાટી જાય છે અને પછી રંગમાં આવીને હાંકલા-પડકારા કરે છે કે, 'ક્યાં ગ્યા બિલાડા?!!!' અને જ્યારે જ્યારે આ પ્રકારનું કંઇક કમઠાણ થાય છે ત્યારે લોકો કહે છે, 'લાગે છે, ઉદરડો અફિણ પી ગયો છે!' વિશ્વ-સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરવામાં કહેવતોનું પ્રદાન અમૂલ્ય છે. શું દરેક કહેવત જે-તે પ્રદેશની સંસ્કૃતિ અને લોકોના મિજાજને આબેહૂબ પ્રગટ કરે છે, જે રીતે વન-લાઇનરો તેના સર્જકના મિજાજને? ઓસ્કાર વાઇલ્ડનું એક તોફાની વિધાન છેઃ ભૂતકાળ વગરની સ્ત્રીને કોઇ ભવિષ્ય નથી!

કહેવતોમાં પ્રકૃતિ છવાઇ જતી હોય છે. શિર્ષકમાં લખેલી કહેવત નાઇજિરિયન છે. આફ્રિકાની અન્ય મજેદાર કહેવતમાં એમ કહેવાયું છે કે વરસાદ ગમે તેટલો પડે, પણ તેનાથી ઝિબ્રાના શરીર પરના પટ્ટા ધોવાઇ જતાં નથી! (ટી.વી, ચેનલો પર સવાર-બપોર-સાંજ અને રાત એમ ચાર વખત ભક્તજનોને સાચો મારગડો બતાવવા માટે એક-એક કલાક પ્રવચન આપતાં રહેતા મનુષ્યજન્મઉદ્ધારકોને આ કહેવત કહેવા જેવી ખરી, જોકે કહેવાથી પણ ફર્ક નહીં પડે, કારણ કે વરસાદ ઝિબ્રાના પટ્ટા ધોઇ આપતો નથી!) હેલ્થ-કોન્શિયસનેસ દર્શાવવા માટે આપણે ત્યાં વારંવાર બોલાય છે કે તંદુરસ્ત શરીર હોય તો મન પણ તંદુરસ્ત રહે છે. ઓરિજિનલ ગ્રીક કહેવત છે, Sound mind in sound body. ગુજરાતીમાં આપણે બોલતા રહીએ છીએ કે ધીરજના ફળ મીઠા અને જર્મન લોકો કહે છે કે ધીરજ એ કડવો છોડ છે પણ તેના ફળ મીઠા હોય છે. અલગ પ્રદેશ અને સંપૂર્ણ અલગ સંસ્કૃતિ, પણ ડહાપણની ભાષા સમગ્ર વિશ્વમાં એક જ છે?

'આગ લાગે ત્યારે કૂવો ખોદવા ના જવાય' એવી આપણી કહેવતની સૌથી નજીક આવતી ચીની કહેવત છે, તરસ્યા થાવ એ પહેલાં કૂવો ખોદો! આપણી જેમ જ હજારો વર્ષ જૂની સંસ્કૃતિ ધરાવતી ચાઇનિઝ પ્રજા કહેવતોના વિશ્વમાં પણ એટલી જ સબળ છે. જેની લશ્કરી ક્ષમતાથી આજે અમેરિકા પણ ચિંતિત છે એ ચીન દેશમાં એક કહેવત એવી છે કે એક હજાર સૈનિકો આસાનીથી મળી રહે છે પણ એક સેનાપતિ મેળવવો એટલો આસાન નથી. ચીનાઓ કહેતા કે હજુ સુધી કોઇ મનુષ્ય સૂર્યને સાંકળથી બાંધીને એને ફરતો રોકી શક્યો નથી. આજે પોતાની સસ્તી પ્રોડક્ટ્સને દુનિયાભરના બજારોમાં ઠાલવતા ચીનની એક કહેવત એવી છે કે જેનો ચહેરો હસતો ના હોય એણે ક્યારેય દુકાન ના શરૂ કરવી જોઇએ! કેટકેટલું કહી જાય છે આ કહેવતો? ગુજરાતી કવિતાની જેમ કહેવતો રચવા માટે પણ 'ખાસ' પ્રકારના વાતાવરણની જરૂર પડી હશે એના સર્જકોને? ચીનની વધુ એક કહેવત વાંચોઃ જન્મ થવાની એક જ રીત છે, પણ મરી જવાની હજારો રીતો છે. (કવિતા સાંભળવી છે એ કોણ બોલ્યું?)

ચર્ચ જેટલું નજીક, ઇશ્વર એટલો દૂર, યુરોપની જૂની કહેવત છે. કોલમિસ્ટ બક્ષીને વાંચવાની મજા એ હતી કે તેઓ વિશ્વભરની કહેવતોના ઉપયોગથી લેખને બાંધતા હતા. બક્ષીને વાંચતા રહેવાથી આપોઆપ કહેવતો મળતી રહેશે. જૂની રોમન કહેવતઃ જે ગુલામને બે માલિકો છે તે મુક્ત મનુષ્ય છે. બક્ષી લેટિન કહેવત લખે છે કે ફેશન જુલ્મગાર કરતાં પણ વધારે શક્તિમાન હોય છે. જર્મન કહેવત છે કે જૂઠના પગ ટૂંકા હોય છે તો સામે આપણી હિન્દી કહેવત એવું કહે છે કે જૂઠ કે પૈર નહીં હોતે! કહેવતોમાંથી સત્ય મળી શકે? ખબર નથી, પણ પોલેન્ડની કહેવત છે કે જે માણસને નાચતા નથી આવડતું, તે એમ વિચારે છે કે બેન્ડ સારું નથી!

વિશ્વ ઇતિહાસમાં મોભાનું સ્થાન ધરાવતી આરબ પ્રજાની એક અત્યંત ગૂઢ કહેવતા હતીઃ બીજાઓ ચિંતા કરે છે કે આવતીકાલ શું લાવશે, પણ મને ગઇકાલે જે બની ગયું છે તેનો ડર છે. ફરી એક વખત ફારસી અને ઉર્દુ શબ્દોને ગુજરાતીમાં પ્રવેશ કરાવનારા બક્ષીનું સ્મરણ થાય છે. પાસબુક ઉપરાંત પણ કંઇક વાંચતા અને ચેકબુક સિવાય પણ કંઇક લખતા એવા આપણને સૌને ગમે એવી એક લેટિન કહેવત તેમણે આપી હતી કે, સાહિત્ય વિનાનું જીવન એ મૃત્યુ છે. જાપાનિઝ કહેવત કહે છે કે વૃક્ષની ડાળીઓ બરફના ભારથી ઝૂકતી નથી અને ઇરાની કહેવત સમજાવે છે કે દરેક ગુલાબનો સૌથી નિકટનો મિત્ર હોય છેઃ કાંટો!
લેખના અંતે ફરી એક વખત દિમાગ ચીન પહોંચી જાય છે. દિવાલની પાછળ હજારો વર્ષો સુધી છૂપાઇને રહેલી રહસ્યમય રૂઢિચૂસ્ત ચીની પ્રજા એક વખતે એવી કહેવત વાપરતી હતી જેના અંગે ચિંતન કરતાં આજે પણ દિમાગ ચકરાવે ચડી જાય. ચીનાઓ કહેતાઃ પુરુષો અમીર થયા પછી જ બગડી જાય છે, સ્ત્રીઓ બગડી જાય છે પછી પૈસાદાર થાય છે...આ કહેવતોનું અજાયબ વિશ્વ છે!!!